Nüfus

Son dokuz yıllık (2010-2018) verilerine göre (Çizelge 1), Afganistan nüfusu ortalama 33 263 261 kişidir. Bu nüfusun % 51’ini (17 069 695 kişi) erkekler, % 49’unu (16 082 455 kişi) ise kadınlar oluşturmaktadır. Nüfusun % 74’ü kırsalda, % 26’sı ise kentlerde yaşamaktadır. Yıllık ortalama nüfus artış oranı % 2.5 dolaylarındadır [4].

Afganistan’da toplumsal yapı çeşitlilik göstermekte ve Peştunlar, Tacikler, Özbekler, Türkmenler, Hazaralar ile daha küçük etnik gruplar bugünkü Afganistan halkını oluşturmaktadırlar. Yaşam alanları bakımından kesin etnik sınırlar çizilemese de genel olarak Peştunlar güneyde, Tacikler doğuda Tacikistan ve batıda İran’a yakın bölgelerde, Türkmenler ve Özbekler kuzeyde, Hazaralar ise merkez bölgesinde yoğunlaşmışlardır. Etnik farklılıklar Afganistan açısından tarihsel bir zenginlik olarak görülebileceği gibi çevre ülkelerle benzeşen kökenleri itibarıyla jeopolitik hassasiyete de konu olmaktadır [5].

Çizelge 1. Afganistan İslam Cumhuriyeti 2010-2018 Yılları Nüfus Bilgileri [4].

İklim

Afganistan genellikle sert ve az yağışlı bir iklime sahip olmakla birlikte, ülkenin bazı kesimlerinde iklim değişiklikler göstermektedir. Kış ayları dağlık kesimlerde çok şiddetli, ancak Sistan’a kadar uzanan Hamun havzasında ve kuzeydeki Amuderya vadisinde yumuşak geçmektedir. Yazlar sıcak ve çok kurak olup sıcaklık bazı vadilerde 45 dereceye kadar çıkabilmektedir [6]. Fakat genellikle bir yayla ülkesi olan Afganistan’ın iklimi ilk ve sonbaharda ılık geçmekte ve bu sebeple orta iklim ürünlerinden üzüm, kavun, şeftali, kayısı, ceviz yetişmektedir. Yıllık yağış miktarı 992 mm olan ülkede dağlık eksenin kuzey ve güney yamaçlarında 200-400 mm, Sistan bölgesinde 100 mm, Hindikuş dağlarının doruklarında 1000 mm’yi aşabilmektedir. Yağışın aylara göre dağılımı ise oldukça düzensizdir. En yağışlı aylar Şubat, Mart ve Nisan aylarıdır (Çizelge 2).

Çizelge 2. Afganistan’ın Uzun Yıllar (1977-2013) Ortalaması Olarak Sıcaklık ve Yağış Verileri.

Arazi Varlığı

Yüzölçümü 652 100 km² (65 210 000 ha) olan Afganistan, genellikle üzerinde sıradağların bulunduğu yaylalardan ve yer yer ovalardan oluşmaktadır. Tarım ülkesi olan Afganistan’da yağış azlığı nedeniyle topraklarının ancak % 12’si (7 788 000 ha) ekilebilir alan olarak değerlendirilebilmektedir [6]. Topografyası göz önüne alındığında Afganistan’ın orta kısmı yüksek ve dağlık, kuzeyi ovalık, güneybatısı ise plato görünüme sahiptir. Ülke topraklarının %75’i dağlıktır ve orta bölgelerdeki dağlar Himalaya Dağları’na kadar uzanmaktadır [3]. Dağların % 49’undan fazlası 2 bin metreden yüksektir. Ülkenin doğu kısımlarında bulunan, Vahan Koridoru olarak adlandırılan bölgede dağların yüksekliği 7 bin metreyi bulmaktadır [6].  Afganistan genel itibari ile yüksek zirvelere, sarp dikliklere, derin vadilere, rüzgârlı çöllere ve bitki örtüsü bakımından fakir platolara ev sahipliği yapan bir topografyaya sahiptir [3]. Türkmenistan ve Özbekistan ile sınırı oluşturan ve ülkenin en alçak yeri olan (258 m) Amu-Derya Nehri boyunca 500 km uzanan, “Afgan Türkistanı” olarak adlandırılan ova başlıca tarım alanıdır. Ayrıca kuzeybatıda Badgis, batıda Herat ve İran’a yönelmiş olan Heru Rud Irmağı Ovaları ile Kabil Irmağı Vadisi ve Hilmand Suyu Havzası, ülkenin önemli düzlükleridir [6].  

TARIM ÜRÜNLERİ ÜRETİMİ

Bitkisel Üretim

Afganistan İslam Cumhuriyeti’nin 2019 yılı tarla bitkileri, sert çekirdekli meyve, yaş meyve ve sebze üretimine ilişkin değerler Çizelge 3, 4 ve 5’de görülmektedir. Tarla bitkileri ekim alanı 2 872 571 ha olup, bu alanlardan yaklaşık 6.7 milyon ton üretim gerçekleştirilmiştir (Çizelge 3). En önemli tarla bitkilerini başta buğday olmak üzere çeltik, mısır, arpa, bakliyat, patates, pamuk, keten ve susam oluşturmaktadır.  Buğday ekim alanları toplam tarla bitkileri ekim alanlarının % 80’ini, üretimin ise % 72’sini oluşturmaktadır.  Diğer bitkiler (çeltik, mısır, arpa, bakliyat, patates, pamuk, keten ve susam) toplam ekim alanı içerisinde yaklaşık % 18 lik bir paya (533 920 ha), üretim miktarı içerisinde ise % 27’lik bir paya (1 818 990 ton) sahiptir. Yağış yetersizliği, verim potansiyeli düşük çeşit kullanımı ve yetiştirme tekniğindeki eksiklikler nedeniyle verimlerin oldukça düşük seviyede olduğu görülmektedir.

Çizelge 3. Afganistan’ın 2019 Yılı Tarla Bitkileri Üretimi [4].

Sert çekirdekli meyveler 74 909 ha alanda yetiştirilmekte ve 318 467 ton üretilmektedir (Çizelge 4).  Badem, kayısı, şeftali ve nektarin sert çekirdekli meyveler içerisinde % 72 gibi oldukça önemli bir üretim alanına sahiptir. Sert çekirdekli meyvelerden sırasıyla badem 38 205 ton, kayısı 129 363 ton, şeftali ve nektarin 61 361 ton, ceviz ise 5 025 ton üretilmektedir. Sert çekirdekli meyveler üretiminin % 41’ini kayısı, % 19’unu şeftali ve nektarin, % 12’sini badem oluşturmaktadır.

Çizelge 4. Afganistan’ın 2019 Yılı Sert Çekirdekli Meyve Üretimi [4].

Çizelge 5. Afganistan’ın 2019 Yılı Yaş Meyve ve Sebze Üretimi [4].

Yaş meyve ve sebzeler 360 195 ha alanda yetiştirilmekte ve 4 203 439 ton üretilmektedir (Çizelge 5). Yaş sebzeler, üzüm, karpuz, kavun, elma ve kuru soğan yaş meyve ve sebzeler içerisinde % 94 gibi oldukça önemli bir üretim alanına (337 894 ha) sahiptir. Yaş sebzeler 1 025 132 ton, üzüm 1 112 927 ton, karpuz 846 990 ton, kavun 464 230 ton, elma 250 324 ton, kuru soğan 352 725 ton üretilmektedir. Yaş meyve ve sebze üretiminin % 51’ini sebzeler ve üzüm, % 31’ini karpuz ve kavun oluşturmaktadır.

Yukarıda bahsedilen ürünlerin dışında Afganistan, dünyada yasal olmayan haşhaş ekim alanı ve afyon üretimine sahip ülkelerden birisidir. Dünyada yasal olmayan yaklaşık 240 000 ha dolaylarındaki haşhaş ekim alanlarının % 60’ı (154 000 ha), 5 000 ton dolaylarındaki yasal olmayan afyon üretiminin % 70’i (3 700 ton) Afganistan’da yapılmaktadır. Bunun morfin olarak karşılığı 400 ton civarındadır [8].

Hayvansal Üretim

Son üç yıllık (2017-2019) verilerine göre (Çizelge 6), Afganistan İslam Cumhuriyeti’nin canlı hayvan varlığı kanatlılar dahil ortalama 41 478 935 baştır. Bu hayvanların % 50’sini (20 602 100 baş) koyun ve keçiler, % 33’ünü (13 877 000 baş) çoğunluğu tavuk olmak üzere kanatlılar, % 13’ünü ( 5 244 514 baş) ise sığırlar oluşturmaktadır. Ayrıca % 4 oranında (1 755 321 baş) at, eşek, deve ve katır gibi yük hayvanları bulunmaktadır. Yük hayvanları içerisinde eşek, 1 404 508 baş ile önemli bir sayıya sahiptir [4].

Çizelge 6. Afganistan’ın Üç Yıllık (2016-2018) Canlı Hayvan Varlığı [4].

Afganistan’ın 2018 yılı hayvansal ürün üretimi yaklaşık 2.7 milyon ton dolaylarındadır (Çizelge 7). Bu üretimin yaklaşık 2.3 milyon tonunu inek, keçi ve deve sütü oluşturmaktadır. Toplam süt üretiminin % 87’si inek sütünden oluşmaktadır. Toplam hayvan eti üretimi 261 431 ton olup bunun sırasıyla % 51.2’sini koyun ve keçi eti, % 36.5’ini sığır eti, % 10.9’unu tavuk eti oluşturmaktadır. Deve eti üretimi ise % 1.4 gibi oldukça düşük orandadır. Ayrıca 44 132 ton yenilebilir sakatat, 36 508 ton deri, 22 159 ton yumurta, 9 197 ton kuyruk yağı, 1 239 ton bal ve 50 ton ham ipek üretilmektedir.

Çizelge 7. Afganistan’ın 2018 Yılı Hayvansal Ürün Üretimi [4].

İşlenmiş Tarım Ürünleri Üretimi

Afganistan’da 2016-2018 yılları ortalaması olarak 14 879 ton pamuk lifi, 29 307 ton pamuk çiğidi, 5 209 ton pamuk yağı, 19 201 ton keten yağı, 740 ton zeytinyağı, 2 408 ton ayçiçek yağı, 1 127 ton susam yağı ve 435 ton şeker olmak üzere toplam 73 306 ton işlenmiş bitkisel ürün üretilmektedir. Ayrıca 22 966 ton peynir ve 41 284 ton tereyağı olmak üzere toplam 64 250 ton işlenmiş hayvansal ürün üretilmektedir (Çizelge 8).

Çizelge 8. Afganistan’ın Üç Yıllık (2016-2018) İşlenmiş Tarım Ürünleri Üretimi [4].

TARIM ÜRÜNÜ İHRACAT VE İTHALAT DURUMU

İthalat

Afganistan’ın 2019 yılı hayvansal ürün ithalat değerleri Çizelge 9’da, bitkisel ürün ithalat değerleri Çizelge 10’da, işlenmiş ürün ithalat değerleri ise Çizelge 11’de verilmiştir.

Afganistan 2019 yılında yaklaşık 199 milyon dolar dolaylarında hayvansal ürün ithalatı yapmıştır (Çizelge 9). Hayvansal ürün ithalat değerinin % 45.4’ünü süt ve süt ürünleri (süt, tereyağı, peynir, yoğurt), % 33’ünü kanatlı ürünleri (tavuk eti, yumurta, bal), % 21.5’ini et ve te ürünleri, geriye kalan kısmını ise deri ve lifler oluşturmaktadır. Süt ve süt ürünleri içerisinde yağlı ve yağsız inek sütü, peynir, et ve et ürünleri içerisinde sığır eti, kanatlı ürünleri içerisinde ise tavuk eti ve yumurta önemli yer tutmaktadır. Süt ve süt ürünleri için yaklaşık 90.4 milyon dolar, kanatlı ürünleri için 65.7 milyon dolar, et ve et ürünleri için ise 42.7 milyon dolar ödenmiştir.

Afganistan 2019 yılında 222.4 milyon dolar tarla ürünleri, 224.4 milyon dolar bahçe ürünleri olmak üzere toplam 446.8 milyon dolar dolaylarında bitkisel ürün ithalatı yapmıştır (Çizelge 10). Tarla ürünleri pirinç, buğday, patates, keten tohumu, mısır, ayçiçeği, arpa, yerfıstığı, soya, kanola, susam, yulaf ve pamuk tohumundan oluşmaktadır. Toplam bitkisel ürün ithalat değerinin % 49.8’ini oluşturan tarla ürünleri içerisinde sırasıyla pirinç (125.6 milyon dolar), buğday (38.5 milyon dolar), patates (37.6 milyon dolar), keten tohumu (13 milyon dolar), mısır (3.3 milyon dolar), ayçiçeği (2.3 milyon dolar) ve arpa (1.9 milyon dolar) önemli yer tutmaktadır. Toplam tarla ürünleri ithalat değerinin (222.4 milyon dolar)   % 90 gibi önemli bir kısmını özellikle temel beslenme aracı olan pirinç, buğday ve patates oluşturmaktadır. Afganistan kişi başına buğday tüketiminde dünya listesinin üst sıralarında yer alan bir ülkedir. Afganlar, günlük kalori ihtiyaçlarının yaklaşık %60 gibi önemli bir kısmını buğday kaynaklı ürünlerden almaktadır. Bu nedenle ülkede üretilen buğday, tüketimi karşılamada yetersiz kalmakta ve dışarıdan buğday ve buğday unu ithalatı yapılmaktadır.

Çizelge 9. Afganistan’ın 2019 Yılı Hayvansal Ürün İthalat Değerleri [4].

Bahçe ürünleri (meyve ve sebzeler) portakal, elma, muz, hurma, ceviz, üzüm, hindistan cevizi, kakao, kahve, limon, şeftali-nektarin, armut, ananas ve diğer meyveler ile kuru soğan, domates, biber, kök ve yumrular ile diğer sebzelerden oluşmaktadır (Çizelge 10). Toplam bitkisel ürün ithalat değerinin % 50.2’sini oluşturan bahçe ürünleri içerisinde meyveler 173.4 milyon dolar ile önemli bir yer tutmaktadır. İthal edilen meyveler içerisinde portakal, elma, muz, hurma ve ceviz, sebzeler içerisinde ise domates, kuru soğan, kök ve yumrular öne çıkmaktadır.

Afganistan 2019 yılında 1.3 milyar dolar çeşitli işlem görmüş ürünler, 180 milyon dolar bitkisel yağlar ve 583 000 dolar yağlı tohum küspeleri olmak üzere toplam 1.5 milyar dolar dolaylarında işlenmiş ürün ithalatı yapmıştır (Çizelge 11). Çeşitli işlem görmüş ürünler un, şeker, çay, tütün ürünleri, konserve sebzeler, işlenmiş meyve ve sebzeler, bebek maması, gıda yan ürünleri, dondurulmuş sebzeler, çikolatalı ürünler, meyve suları, baharatlar, kuru üzüm, işlenmiş tahıllar ve şarap oluşturmaktadır. İşlenmiş ürün ithalat değerinin (1.5 milyar dolar) % 87.6’sını un, şeker ve çay başta olmak üzere çeşitli işlem görmüş ürünler, % 12.3’ünü bitkisel yağlar, % 0.1’ini yağlı tohum küspeleri oluşturmaktadır. Çeşitli işlem görmüş ürünler içerisinde un, şeker, çay ve tütün ürünleri; bitkisel yağlar içerisinde palm, ayçiçeği ve soya yağı; yağlı tohum küspeleri içerisinde ise soya ve pamuk küspesi önemli yer tutmaktadır.

Çizelge 10. Afganistan’ın 2019 Yılı Bitkisel Ürün İthalat Değerleri [4].

Çizelge 11. Afganistan’ın 2019 Yılı İşlenmiş Ürün İthalat Değerleri [4].

Çizelge 12. Afganistan’ın ithal etmiş olduğu ürünlerin ithalatında pay sahibi olan ülkeler [9].

Afganistan’ın ithal etmiş olduğu ürünlerin ithalatında pay sahibi olan ülkeler incelendiğinde (Çizelge 12), meyveler, şekerli ve çikolatalı ürünler, süt ve süt ürünleri, bisküvi, sebzeler ve canlı hayvan sektöründe Pakistan; un sektöründe Kazakistan;  bitkisel yağlar sektöründe Rusya; bakliyat sektöründe Özbekistan; kanatlı et sektöründe Brezilya; yumurta sektöründe Türkiye; tütün ve tütün ürünleri sektöründe Hindistan; sert kabuklu meyveler sektöründe Singapur; alkollü ve alkolsüz içecekler sektöründe Güney Kore; konsantre edilmiş ve ilave tatlandırıcı maddeler içeren süt ve süt ürünleri sektöründe ABD’nin yüksek oranda pazar payına sahip oldukları görülmektedir. Bu ülkeler içerisinde Afganistan’a en uzun sınır komşusu olan Pakistan, 6 farklı ürün kaleminde yüksek pazar payı ile lider ülke konumundadır.

İhracat

Afganistan 2019 yılında 25 milyon dolar tarla ürünleri, 145 milyon dolar bahçe ürünleri (meyve ve sebzeler) olmak üzere toplam 170 milyon dolar dolaylarında bitkisel ürün ihracatı (Çizelge 13); 204 milyon doları bitkisel, 15 milyon doları hayvansal olmak üzere toplam 220 milyon dolar işlenmiş ürün ihracatı yapmıştır (Çizelge 14).  İhracatta en yüksek paya sahip olan tarla ürünü susam tohumu, bahçe ürünü ise ceviz, üzüm ve elmadır. İşlenmiş ürün ihracatında baharatlar ve kuru üzüm; hayvansal ürünlerde ise tuzlanmış sığır ve koyu derisi önemli pay almaktadır.

Çizelge 13. Afganistan’ın 2019 Yılı Bitkisel Ürün İhracat Değerleri [4].

Afganistan’ın ihracat yapmış olduğu ülkeler incelendiğinde; İran, Türkiye ve Birleşik Arap Emirlikleri’ne (BAE) susam tohumu; Hindistan, Türkiye ve BAE’ye Ceviz; Hindistan, Pakistan, Kazakistan, Rusya, Çin, Hollanda, Almanya ve Belçika’ya yaş ve kuru üzüm; Pakistan ve Hindistan’a elma; Hindistan, Sudi Arabistan, İspanya ve Yemen’e baharat; Çin, Mısır, Almanya, İtalya, Pakistan, Rusya, Sudi Arabistan, Türkiye ve BAE’ye işlenmiş meyve ve sebze; Pakistan, Türkiye ve Özbekistan’a tuzlanmış sığır ve koyun derisi ihraç ettiği görülmektedir [4].

Çizelge 14. Afganistan’ın 2019 Yılı İşlenmiş Ürün İhracat Değerleri [4].

SONUÇLAR

Orta Asya, Ortadoğu ve Güney Asya arasında, Asya kıtasının kavşak noktasında yer alan Afganistan İslam Cumhuriyeti, jeostratejik önemi büyük bir ülkedir. Yüzölçümü 652 100 km² olan Afganistan yaklaşık 34 milyon nüfusa sahiptir. Nüfusun %51’ini erkekler, %49’unu kadınlar oluşturmakta ve mevcut nüfusun %74’ü kırsalda, % 26’sı ise kentlerde yaşamaktadır.  Yıllık ortalama nüfus artış oranı %2.5 dolaylarındadır. Dünyanın fakir ülkeleri arasında yer alan ülkede, halkın %40’ı yoksul olup işsizlik oranı %40 dolaylarındadır. Nüfusun %80’i tarımla geçinmekte ve endüstri sektöründe çalışan oran ise %6 gibi oldukça düşük seviyededir.

Afganistan, genellikle üzerinde sıradağların bulunduğu yaylalardan ve yer yer ovalardan oluşmaktadır. Tarım ülkesi olan Afganistan’da yağış azlığı nedeniyle topraklarının ancak % 12’si ekilebilir alan olarak değerlendirilebilmektedir. Tarım, Afganistan’ın en önemli istihdam kaynağını oluşturmaktadır. Ülkede yetiştirilen ürünler içerisinde buğday, arpa, mısır ve çeltik gibi tahıllar ön plana çıkmaktadır. Ancak yetiştirilen bu ürünlerin yağış yetersizliği, sulama ve yetiştirme tekniğindeki eksiklikler ve düşük verimli çeşit kullanımına bağlı olumsuzluklar sebebiyle verimleri düşüktür. Ekilebilir arazilerin oldukça önemli bir kısmının buğdaya ayrıldığı ülkede, bu temel besin maddesinin üretiminde sağlanacak iyileşmeler, ülkenin gıda güvenliğinin ilerlemesi ve yerel ekonomik fırsatlar oluşturmasında yarar sağlayacaktır. Bu bağlamda ülke tarım kesiminin (ziraat mühendis ve teknisyen, çiftçi, üretici ve özel sektör) bilgi, beceri ve yetkinliklerinin artırılması, yeni teknik ve teknolojiler ile tanıştırılması, başta buğday olmak üzere tarımsal araştırma sisteminin (Ar-Ge) kurulması oldukça önemlidir.

Tarım ülkesi olan ancak üretimi ülke ihtiyacına yetmeyen Afganistan’ın ithal ettiği tarla ürünleri içerisinde özellikle temel beslenme aracı olan buğday, pirinç ve patates; işlenmiş ürünler olarak un, şeker ve çay önemli yer tutmaktadır. Afganistan’ın ithal etmiş olduğu ürünlerin ithalatında Pakistan, Kazakistan, Rusya, Özbekistan, Brezilya, Türkiye, Hindistan, Singapur, Güney Kore ve ABD, ürünlere göre değişmekle birlikte yüksek oranda pazar payına sahip ülkelerdir. Bu ülkeler içerisinde Afganistan’a en uzun sınır komşusu olan Pakistan, 6 farklı ürün kaleminde yüksek pazar payı ile lider ülke konumundadır. Ülkenin ihracatında ise en yüksek paya sahip olan tarla ürünü susam tohumu, bahçe ürünü ise ceviz, üzüm ve elmadır. İşlenmiş ürün ihracatında baharatlar ve kuru üzüm; hayvansal ürünlerde ise tuzlanmış sığır ve koyu derisi önemli pay almaktadır.

İç savaş ve işgaller sebebiyle travma yaşayan Afganistan halkı, doğdukları günden bu yana sıkıntılı süreçlerden geçmiştir. Yetişmiş insan ve yatırım sermayesi eksikliği bulunan ülkenin, güvenlik, kalkınma ve iyi yönetim anlayışı içerisinde komşuları ve sömürge devletler harici gerçek dost ülkelerle işbirliği ve güç birliğini sağlayacak adımları takip etmesi gerekmektedir.

KAYNAKLAR

[1] Anonymous (2017). Afganistan Ülke Raporu. T.C. Kabil Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği. https://www.kutso.org.tr/wp-content/uploads/2017/06/Afganistan.pdf

[2] Şeyhanlıoğlu, H. (2008). 18. Yüzyıldan Günümüze Kadar Afganistan’ın Jeostratejik Önemi. T.C.Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı, Avrasya Etüdleri, 34(2): 61-82

[3] Behroz, A. (2020). Afganistan Siyasi Coğrafyası Ekseninde Tarih ve Toplum. Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Bölge Çalışmaları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 108 sayfa.

[4] Anonymous (2018). Crop production statistics. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). www.fao.org.

[5] Erman, K. (2017). Jeopolitik Teoriler ve Afganistan. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4 (11): 394-420.

[6] Şenli, B. (2017). Afganistan (1945-1989). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 518 sayfa.

[7] Anonymous (2020). Afganistan Ekonomisi 2020. Ankara Ticaret Odası. https://www.atonet.org.tr/Uploads/Birimler/Internet/Alt%20Tan%C4%B1t%C4%B1m/2020-08-20-%C3%9Clke%20Raporlar%C4%B1/Afganistan.pdf

[8] Arslan, N. ve Javani, M. (2014). Dünyada Tıbbi Amaçlı Haşhaş Üretimi. TÜRKTOB, Türkiye Tohumcular Birliği Dergisi, 3(10): 15-19.

[9] Anonymous (2021). Afganistan’a İhracatta Başlıca Potansiyel Tarım ve Gıda Ürünleri. T.C. Ticaret Bakanlığı.https://ticaret.gov.tr/data/5f1ff35713b87604785508bb/Afganistan_Tar%C4%B1m_ve_G%C4%B1da_%C3%9Cr%C3%BCnleri_Matrisi.pdf