Metafiziksiz İdeoloji Olarak Liberalizm

Paylaşmaya çağrı, Bill Gates’in sözlerinde sadece vicdanî, Erdoğan’ın “kefenin cebi yok” şeklindeki anonim bir ifadeyi tekrarlamasının ardından, ölümden sonra hayırla yâd edilmeyi telkin eden sözlerinde ise hem vicdanî hem de dinî temellendirmelerle ifade edilmişti. Oysaki Hayek (1899-1992), hiç kimsenin en iyiyi bilmesinin mümkün olmadığı kanaatindedir ve bu yüzden de her bir bireyin yapabileceğine inandığını denemesinden yanadır. Dolayısıyla piyasayı toplumun etik değerlerine bağlılığa çağırmaya da karşıdır. Böylece o, bazılarınca “metafiziksiz ideoloji” diye nitelendirilen liberalizmin tam temsilcilerinden biri konumundadır.

Hayek gibi düşündüğü anlaşılan Atilla Yayla da, Cumhurbaşkanı’nın vicdanî ve dinî temelli paylaşımcı çağrısına muhalefet ederken, “İnsanlar, iktisadî davranışlarını –üretim, tasarruf, tüketim, yatırım vs.- müşevviklere göre gerçekleştirir” demekte ve bir müteşebbisin çalıştırdığı emekçilere hasıladan “zaten” pay verdiğini, aksi takdirde onları işinde tutamayacağını ileri sürmektedir. Hâlbuki az sayıdaki çok özel bilgi ve kabiliyet gerektiren işler dışındaki emekçiler için, genellikle işverenlerin öyle bir endişesi yoktur. Zira çalıştıracak insan bulmakta zorlanmazlar. Devletin “asgarî ücret” tespitinin sebebi de, kapitalizmin o merhametsiz mizacıdır. Diğer yandan, sadece çok kazanma ihtirası değil, metafizik değerler de insanîdir.

Her iki yazarda izleri fark edilen Hayek de, tıpkı diğer klasik liberaller gibi, serbest bırakılırsa piyasada gereken düzenin oluşacağına inanmaktadır. Oysaki liberal ülke piyasalarında gereken düzen arayışlarına yönelinmesi, serbest piyasa anlayışıyla değil, tarih boyunca işçilerin isyankârca eylemleri, zamanla yasallaşan grevlerle iş durdurma şeklindeki müdahaleleri sonucunda olmuştur. Yoksa Yayla’nın belirtilen yazısında, “insanın doğasının ve içinde yaşadığı ekosistemin sonucu” diye zikrettiği çok kazanma ihtirasındaki işverenin, “zaten” paylaşımcı olmasından değil.

Kısacası liberal filozoflardan ne Herbert Spencer’in “sosyal Darwinizm” çağrışımlı “laissez faire laissez passer”cı mantığı, ne de Adam Smith’in “görünmez el” ümidi kapitalizmi paylaşıma yönlendirebilmiştir. Onu kifayetsiz de olsa paylaşıma yönlendiren, sivil toplumun görünen ve mücadele eden elidir. Mesai saatlerinin dayanılabilir ölçüye indirilmesi, ücretlerin artırılması, sosyal güvenlik haklarının oluşması hep o görünen elin, tarih boyunca kapitalizme karşı verdiği mücadele sayesindedir.

O mücadele, ABD’den ithal edilen etlerin hormonlu çıkması üzerine 1999 yılı Temmuz ve Ağustos’unda Fransa’nın bazı şehirlerinde, aynı yılın Aralık ayında ABD’nin Seatle şehrinde, “Serbest ticarete hayır, dürüst ticarete evet!” şeklindeki sloganlarla Dünya Ticaret Örgütünü protesto ederken yer yer polisle yapılan çatışmalı gösterilerde; 2000 yılı Ocak ayında Davos’ta, aynı yılın Eylül’ünde Prag’da, 2001 Nisan’ında Quebec’te ve farklı tarihlerde Batı’nın başka şehirlerinde “Seatle ruhu” diye adlandırılarak sürdürülmüştür. Daha sonra 2008 yılında başlayan küresel kriz yıllarca devam etmiştir ki, Bil Gates’in yukarıda nakledilen “Kapitalizmden nefret ediyorum” sözünü ilk kullanması da o krizin başladığı 2008 yılındadır. O krizin devamında olarak 2011 yılında ise gelir dağılımındaki adaletsizliğe karşı İspanya’da başlayan ve başka ülkelere de sıçrayan ABD’deki finans merkezlerinin bulunduğu bölgeyi hedefleyen, “Wall Street’i işgal et” sloganlı gösteriler yapılmıştır. O gösterileri düzenleyenler, Batılı ülkelerdeki herkesi bankalardaki paraları çekmeye davet edeceklerini de duyurmuşlardır. Sonunda BM Genel Sekreteri Ban Ki-Mun, “Wall Street’e kulak verin” diye çağrıda bulunmak zorunda kalmıştır. Demek ki kapitalizmin sadece tarihteki değil, içinde bulunduğumuz 21. Yüzyıl’daki uygulamaları bile sıkıntılar doğurmuş, ancak büyük tepkilerden sonra kısmen dizginlenebilmiştir. Buna rağmen hâlâ kapitalistlerin hasılalarını işçilerle “zaten” paylaştıklarını söylemek pek gerçekçi görünmemektedir.  

Bütün bunlara rağmen Atilla Yayla gibi kapitalizmi savunmaya devam eden Birol Kovancılar da, Ali Koç’un yukarıda zikredilen kapitalizmin ortadan kalkması gerektiği şeklindeki beyanına karşılık, son yüzyılda hayat standardımızın artmasının kapitalizm sayesinde olduğunu söylemekte ve başka alternatif olmadığını ima etmektedir. SSCB dağıldığı sıralarda İngiltere Başbakanı olan Margaret Tatcher de kapitalizmi, “There is no alternate” (Alternatifi yok) diye ilan ediyordu. Oysaki yine Batılı seküler liberalizm içinde de olsa kapitalizmi dizginleme çabasında olan alternatif bir felsefî görüş gelişmektedir. Her ne kadar klasik liberal Hayek, “gerçek liberalizmin dışında” diye itham etmişse de o görüş, hem mensupları hem de dışındakiler tarafından “sosyal liberalizm” ve “siyasî liberalizm” vs. şeklinde adlandırılmaktadır. Bu görüş de metafiziksiz olsa da, metafiziğe klasik liberaller kadar ilgisiz değildir.

Bir Başka Liberalizm

Siyasî liberalizmin en etkili filozoflarından olan John Rawls (1921-2002), fark ilkesini özellikle vurgulamakta ve Hayek’in tersine, farklıların birbirlerine faydalı olmaya çalışmasını tavsiye etmektedir. O minval üzere, toplumdaki dezavantajlıların faydasına olmayacak bir uygulamaya, avantajlıların da itiraz etmesini istemektedir. Böylece dezavantajlıların desteklenerek belirlenecek bir seviyeye kadar güçlendirilmesini uygun görmekte, bunun da maddî imkânların onlarla bir ölçü çerçevesinde paylaşılmasıyla mümkün olabileceğini söylemektedir. Rawls, öyle bir adaletin insanlar arasında işbirliği olabilmesi için şart olduğunu da vurgulamakta ve “hakkaniyet olarak adalet” diye ifade etmektedir. Rawls, bu yaklaşımında haklı olmalıdır, çünkü bir işveren veya çalışan olarak birey, her ne kadar önce kendisini düşünürse de, insanın sosyal bir canlı olması sebebiyle, sosyal huzuru da düşünmesi ve kendinden farklı olanlarla dayanışması icap eder. Rawls bunu maddiyatçı-bireyci bir mantıkla değil, insanın “kardeşlik, arkadaşlık” gibi duygusal yönüne hitap ederek dile getirmektedir.

Bu arada, bilinen bütün inanç sistemlerinin siyasî liberallerce makul bulunduğunu söyleyen Rawls’un, rahatlıkla dinden üstelik de İslam’dan örnek verebildiğini de belirtmekte fayda olmalıdır. Rawls, inanç farklılıkları olanların bir arada yaşayabilmesine, İslam’ın ilk dönemlerini örnek göstermektedir. O hâlde Rawls’un dikkatinden kaçan, İslam’da ferdî zenginliklere düşman olmadan, dezavantajlıları yani iktisaden güçsüzleri güçlendirici prensibe de kısaca bakmak gerekir. 

Kapitalizmin Karşısında İslam

Bilindiği gibi İslamiyet, emeğin karşılığını bir hak olarak, “işçinin alnının teri kurumadan” verilmesini emretmiştir. Tamamen muhtaç olanlar için ise Kur’anî bir hüküm olarak, zenginin malında fakirin hakkı olduğu bildirilmiştir.

O hakkın (zekâtın), İslam’da hukukî bir sorumluluk görülmesinden dolayı, Rawls’un bir kardeşlik-arkadaşlık vazifesi addetmesinden daha bağlayıcı olduğu görülmektedir. O bağlayıcılık, ilk halife Hz. Ebubekir’in ilk hutbesindeki şu sözlerin temelidir: “İçinizde zayıf olan haklarını alıncaya kadar benim yanımda kuvvetli, içinizde kuvvetli olan ise başkasının ondaki haklarını verinceye kadar benim yanımda zayıftır.”

Sonuç

Sadece teorik düşünmekle kalmayıp, tarihteki ve günümüzdeki uygulamaların sonuçlarına da bakınca anlaşılmaktadır ki, şahsî servete ve işverenlere düşman olmamak şartıyla siyasî, iktisadî, hukukî, ahlakî, vicdanî ve dinî temelli her türlü izahı dikkatlere sunup, sonra da kapitalizmi fiilen sonlandırmaya çalışmak, insanlığın hayrına olacaktır.

İnsanı sadece maddî değerler peşinde koşar görmek ne derece haksızlıksa, şikâyetçileri destekçilerinden çok çok fazla olan kapitalizmi “alternatifi yok” diye dayatmak da, en azından insanı aciz göstermiş olduğu için o derece haksızlıktır. Hâlihazırda kapitalizmin alternatifi yoksa bile aramaya değerdir ve bir entelektüele yakışan da o arayış olsa gerektir.